گزارش تفصیلی شاخص‌های توسعۀ انسانی

هم‌اندیشان اندیشکدۀ سیاست در یکی از سلسله‌نشست‌های دو ماه اخیر خویش، به بررسی موضوع شاخص‌های توسعۀ انسانی پرداختند. در این نشست، گزارشی تفصیلی از شاخص‌های توسعۀ انسانی در اختیار اعضای اندیشکده قرار داده شد و اعضای اندیشکده نظر خویش را دربارۀ شاخص توسعۀ انسانی در وضعیت کنونی ایران مطرح کردند. تأکید شاخص توسعۀ انسانی (Human Development Index) بر این است که جهت ارزیابی وضعیت توسعۀ کشورها باید افراد و ظرفیت‌هایشان در نظر گرفته شود و نه صرفاً رشد اقتصادی. این شاخص، سیاست‌های ملی را ارزیابی می‌کند و به این سؤال پاسخ می‌دهد که چرا دو کشور با درآمد ناخالص ملی سرانۀ برابر، نتایج توسعۀ انسانی متفاوتی می‌گیرند.

توصیف وضعیت ایران در شاخص توسعه انسانی

در جدیدترین گزارش شاخص توسعۀ انسانی در سال ۲۰۲۰، ایران نمرۀ ۰.۷۸۳ را کسب کرده است و در رتبۀ ۷۰ قرار دارد.

شاخص توسعۀ انسانی دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کل کشورهای نمونه در شاخص توسعۀ انسانی را بر حسب عملکردشان به پنج گروه تقسیم کنیم، ایران در گروه دوم قرار می‌گیرد. موقعیت خوب ایران در این شاخص بیش از هر ‌چیز وابسته به نمرۀ خوب امید به زندگی در ایران است. نقطۀ ضعف ایران در این شاخص، مربوط به درآمد ناخالص داخلی سرانه است. حجم عمدۀ درآمد ناخالص داخلی ایران محصول فروش نفت است؛ بنابراین به‌منظور بالابردن نمرۀ ایران در این زیرشاخص، دولت‌ها باید سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی نظیر صنعت و خدمات را افزایش داده، خود را از وابستگی به نفت برهانند.

شاخص پیشرفت اجتماعی دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کشورهای عضو نمونه در شاخص پیشرفت اجتماعی را بر حسب عملکردشان در پنج گروه دسته‌بندی کنیم، ایران در گروه سوم قرار می‌گیرد. ایران به‌لحاظ رفع نیازهای اولیه شهروندانش مانند دسترسی به غذا، آب، بهداشت و ایمنی فردی، موقعیت خوبی در این شاخص دارد. عملکرد ضعیف ایران در این شاخص، به‌دلیل محدودیت در فرصت‌هاست؛ محدودیت در حقوق فردی، آزادی‌های فردی، آموزش پیشرفته و فراگیر، علت اصلی ضعف پیشرفت اجتماعی در ایران است. ایران با سرعت خیلی کم در حال پیشرفت اجتماعی است. لازمۀ افزایش رشد ایران در پیشرفت اجتماعی، سیاست‌گذاری جهت افزایش حقوق فردی و حقوق مدنی و سیاسی اقلیت‌ها است.

شاخص کامیابی لگاتوم دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کشورهای عضو نمونه در شاخص لگاتوم را بر حسب عملکردشان به پنج دسته تقسیم‌بندی کنیم، ایران در گروه چهارم قرار می‌گیرد. شرایط زندگی، سلامت و آموزش (توسعۀ انسانی) از نقاط قوت ایران در شاخص کامیابی لگاتوم هستند. محدودیت در آزادی‌های فردی، ناکارآمدی حکمرانی و فضای نامناسب کسب‌وکار علل اصلی عملکرد ضعیف ایران در شاخص کامیابی لگاتوم هستند؛ بنابراین لازم است دولت‌ها به‌سمت بهبود این حوزه‌ها، پارادایم‌شیفت داشته‌باشند. از میان ابعاد سه‌گانۀ کامیابی، ایران در بُعد افراد توانمند، وضعیت نسبتاً مناسبی دارد؛ اما در دو بُعد اقتصادهای باز و فراگیر، وضعیت خوبی ندارد.

زیرشاخص‌های حکمرانی جهانی دربارۀ ایران چه می‌گویند؟

اگر کشورهای عضو نمونه در پروژۀ حکمرانی را بر حسب عملکردشان در حکمرانی در پنج گروه دسته‌بندی کنیم، ایران در گروه پنجم، یعنی ضعیف‌ترین گروه قرار می‌گیرد. نمرۀ ایران در همۀ زیرشاخص‌های شش‌گانۀ حکمرانی، پایین‌تر از حداقل لازم برای حکمرانی مطلوب است. بی‌اعتمادی افراد به وجود حقوق شهروندی، ثبات سیاسی و توانایی دولت در قانون‌گذاری، علل اصلی نمرۀ ضعیف ایران در زیرشاخص‌های حکمرانی است. با جلب اعتماد مردم به نهادهای حکمرانی از طریق افزایش آزادی مطبوعات و آزادی تجمعات و کاهش سانسور رسانه‌ای، می‌توان قدمی بزرگ در بهبود عملکرد ایران در حکمرانی برداشت. نهادهای حکمرانی در ایران می‌توانند با استفادۀ بهینه از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به افزایش درک شهروندان از شفافیت در عملکرد نهادهای حکمرانی در قانون‌گذاری و اجرای قوانین (به‌ویژه قوانین کیفری) کمک کنند.

شاخص دولت‌های شکننده دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کشورهای عضو نمونه در شاخص دولت‌های شکننده را در پنج دسته قرار دهیم، ایران در گروه چهارم یعنی کشورهای با دولت‌های شکننده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین عواملی که باعث شکننده‌بودن دولت در ایران می‌شوند عبارت‌اند از: اعتراضات گروهی، چند‌دستگی نخبگان و مشروعیت‌نداشتن دولت.

سه عامل اعتراضات جمعی، چند‌دستگی نخبگان سیاسی و مشروعیت دولت که از مهم‌ترین علل شکننده‌بودن دولت در ایران هستند، روندی رو به افزایش دارند؛ یعنی اگر اوضاع به همین ترتیب ادامه پیدا کند دولت در ایران روز‌به‌روز شکننده‌تر می‌شود. شاخص دولت‌های شکننده، عملکرد نسبتاً خوب دولت ایران در فراهم‌کردن خدمات عمومی را نشان می‌دهد.

شاخص جهانی صلح دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کشورهای عضو نمونه در شاخص صلح را بر‌حسب عملکردشان به پنج گروه دسته‌بندی کنیم، ایران در گروه پنجم یعنی غیر‌صلح‌آمیز‌ترین گروه قرار می‌گیرد. خشونت و ترس از خشونت باعث می‌شود حاکمیت، بودجۀ بیشتری را به‌منظور آمادگی برای مقابله با خشونت‌های داخلی و خارجی به کار بگیرد. خشونت و ترس از خشونت می‌تواند یکی از علل مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور و همین ‌طور سرمایه‌گذاری آن‌ها در کشورهای دیگر و نه در داخل باشد. ایران در زیرشاخص‌هایی نظیر واردات و صادرات اسلحه، نرخ مرگ‌و‌میر ناشی از خشونت‌های بین‌مرزی و تعداد پناهنده‌ها، کشور نسبتاً صلح‌آمیزی است.

نقش ایران در منطقه (رابطه با کشورهای هم‌جوار)، بی‌ثباتی سیاسی، وحشت سیاسی و احتمال بالای وقوع اعتراضات خشن در کشور، علل عمدۀ وضعیت نامناسب ایران در شاخص جهانی صلح هستند.

اختصاص درصد قابل‌توجه بودجۀ کشور به تسهیلات نظامی، توانمندسازی نظامی، آمادگی برای مقابله با اعتراضات داخلی و کمک‌های نظامی در منطقه از یک‌سو و مهاجرت سرمایه‌های انسانی و انتقال سرمایه‌های مادی به خارج از کشور از سوی دیگر به رونق فضای کسب‌و‌کار در ایران آسیب می‌زند.

شاخص عملکرد زیست‌محیطی دربارۀ ایران چه می‌گوید؟

اگر کشورهای عضو نمونه در شاخص عملکرد زیست محیطی را به چهار گروه تقسیم کنیم، ایران در گروه دوم قرار می‌گیرد؛ یعنی عملکرد آن بهتر از میانگین جهانی است. بدون‌ تردید با افزایش آزادی مطبوعات و نهادهای پرسش‌گر و فعال در حوزۀ محیط‌زیست، عملکرد زیست‌محیطی دولت‌ها مورد کنترل قرار می‌گیرد و این، خود تضمین‌کنندۀ توسعۀ پایدار خواهد بود.

در میان زیرشاخص‌های شاخص عملکرد زیست‌محیطی، بدترین عملکرد ایران در زیرشاخص‌های مدیریت انتشار فلزات سنگین، تنوع زیستی و زیست‌بوم‌ها و کشاورزی کارآمد است.

مدیریت آب، زیرشاخصی است که نه‌تنها ایران در آن با ضعف شدید روبه‌رو است، بلکه گویا معضلی است که اغلب کشورهای جهان با آن روبه‌رو هستند.

‌