مدخلی دین‌شناخت بر جامعه‌شناسی پیشرفت

چکیده

پیشرفت، فرآیند گذار به وضعیت مطلوب برگزیدۀ یک جامعه (دولت ـ ملت­‌ها) و قابل‌تحقق در سه ساحت امر انسانی، امر اجتماعی و امر تمدنی است و جامعه‌­شناسی پیشرفت، دانش تجربه­‌پذیر فرآیند مزبور در منظومۀ کلان اندیشه و دانش پیشرفت است. مبتنی بر این تعریف، توسعه، فرآیند برنامه‌­مند یا زمان­‌مند پیشرفت مقصودنظر جوامع (ملت ـ دولت‌­ها) است و جامعه­‌شناسی توسعه، دانش تجربه­‌پذیر این فرآیند زمانمند در گذار جامعۀ موضوع شناسایی از وضع موجود به وضع مطلوب خویش در راستای نظام برنامۀ تدوینی است. دو دانش یادشده، می­‌تواند بر مدار اندیشۀ دین­‌شناخت پیشرفت (تفقه در دین) و در مرز مقایسه­‌ای دیگر مکاتب دانشی، بر معیار پنج اصل ذیل، سامانۀ درون­‌زای دانشی الگوی دین­‌شناخت پیشرفت را در مقتضیات جامعۀ هدف چون جامعۀ ایرانی بیابد:

۱. اندیشۀ مبنای معرفت­‌شناختی: برای مجموعۀ علوم دین­‌شناختی انسانی و از جمله علوم اجتماعی، اندیشۀ معطوف به تغییر یا اندیشۀ دین‌­شناخت پیشرفت است؛

۲. قلمروی موضوعی مشخص به‌همراه برآمدن نوبه‌­نوشوندۀ پرسش­‌های راهبردی: پدیدۀ پیشرفت، پدیدۀ توسعه، موضوع دو دانش بین­‌رشته­‌ای جامعه­‌شناسی پیشرفت ـ توسعه است و سطوح تحلیلی آن‌ها، منظومۀ سؤالات پیرامونی‌­شان را سامان می­‌بخشد: سطح آغازین این دو دانش، مبانی پارادایمی تغییر، پیشرفت و توسعه (با پرسش‌هایی چون مبانی هستی­‌شناخت و انسان‌شناخت توسعه­‌ای یک الگوی رشد (پیشرفت) با ملاحظۀ مرز فارق مکتب دین‌­شناخت رشد ـ توسعه با دیگر مکاتب مدعی راهبری انسانی چیست؟) است. تصویر ارزش‌­داورانه‌­ای که در تبیین وضعیت مطلوب کل­‌نگر در جامعه‌شناسی پیشرفت و جزءنگر در جامعه­‌شناسی توسعه می‌­توان به دست داد، دومین سطح تحلیلی و تحلیل انتقادی از وضعیت موجود جامعۀ هدف و گذار به راهکارها و راهبردهای تبدیل آن به وضعیت مطلوب، سومین سطح تحلیلی دو دانش یادشده است؛

۳. انبانۀ دانشی موردنیاز در پاسخ‌­دهی به پرسش‌­های نوبه­‌نوشونده با نمونه­ مباحثی چون: ۱. قرآن حکیم، منظومۀ مکتوب یادکرد هموارۀ حضور خداوند در مدیریت حیات است که می­‌تواند مستند پردازش خاستگاه انسان­‌شناخت تحول باشد؛ ۲. اصلی­‌ترین آسیب تهدیدکننده یک جامعۀ ایمانی سکولاریسم (لابشرطیت زندگی اجتماعی به دین و به الهیات قرآنی) در فصل انسان­‌شناخت آن جامعه است؛ ۳ـ اولین وجه فارق یک الگوی توسعه‌­ای با دیگر الگوهای رقیب و مدعی همین خاصه انسان­‌شناختی توسعه است؛

۴- هدف معین خودآگاه، پیش­روی آن تکاپو و خاص آن حوزۀ دانشی: برای جامعه‌­شناسی پیشرفت، هدف، تبیین کلی­‌نگر چرایی­‌ها و چگونگی­‌های فرآیند پیشرفت به مقصود گذار به الگوی­ کلان‌­نگر پیشرفت و برای جامعه‌­شناسی توسعه، هدف، بازخوانی انتقادی نظریه­‌ها و تکاپوهای توسعه­‌ای جوامع و ملت‌­ها و به‌طور خاص جامعۀ هدف دینی به‌منظور پیشنهاد الگوهای راهبردی بهینۀ توسعه‌ای است؛

۵. و البته روش‌­شناسی معین توانمند راهبری جریان تفکر در پرسش‌­های یادشده: الگوپردازی وضعیت مطلوب و تا مرحلۀ فرآیند برنامه‌­ریزی راهبردی، حاجتمند نوعی روش­‌شناسی پیش‌­رونده ـ پس‌­رونده مبتنی بر عقلانیت اجتهادی فقه حیات جامع (و در بنیان این روش­‌شناسی، عقلانیت و وحی و در برآیند آن دو، سنت اهل‌بیت (ع)، مرز فارق مرسوم علوم درون­‌دینی و بیرون‌دینی) است. این پژوهش کوتاه، بر آن است تا در مثل سورۀ قرآنی حدید، گذاری به‌اجمال بر مضمون دین‌­شناخت دو دانش بین‌­رشته‌­ای جامعه­‌شناسی پیشرفت و جامعه­‌شناسی توسعه داشته باشد.

کلیدواژگان: اندیشۀ دین‌شناخت پیشرفت، تفقه در دین، جامعه­‌شناسی پیشرفت، جامعه‌شناسی توسعه، پیشرفت، توسعه.

نویسندگان: احمد آکوچکیان، مرضیه بخشی.

منبع: کنفرانگس ملی جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی، ۱۳۹۳.