اصول ساختار نظریۀ تفسیر سازوکاری

در ادامه نشست‌های پژوهشی تفسیر سازوکاری قرآن کریم به بررسی «اصول ساختار نظریۀ تفسیر سازوکاری» پرداخته شد. اصول فرانظریۀ تفسیر پیشرفت‌شناخت، سازۀ تازه‌ای برای تفسیر سازوکاری رقم می‌زند که نوع مکاتب تفسیری خودآگاه مبسوط به آن نیستند. با ساخت‌گیری فرانظریۀ تفسیر پیشرفت‌شناخت، ساختار معینی برای یک نظریۀ تفسیری در ذیل نظریۀ تفسیر پیشرفت‌شناخت با تصویری کلان از چیستی، چرایی و چگونگی آن، شکل می‌گیرد. در این الگوی تفسیری اصول راهبردی زیر ملحوظ نظر است:

1. فهم و فقه اجتهادی تفسیری نظام دین بر مدار تفسیر پیشرفت‌شناخت و در این راستا، لحاظ سه سطح معنایی پدیدار انسانی موضوع تفسیر (پیشرفت به مثابه سازوکار) و نظام اندیشه‌ای تا رهسپاری به حوزۀ تحقیق و توسعه (نظر ـ عمل به مثابه سازوکار) و ساخت پیوستۀ نظام‌های ترتیبی، تنزیلی و موضوعی؛
2. ظرفیت برآیندی برای ترجمان و تجربۀ ساخت فرانظریه‌ای تفسیر در اصول حداقلی سلسلۀ طبقات نظریه، ساحت پژوهش تفسیری، منطق پژوهش (با تأکید بر همۀ عرصه‌های استنباطی، استنتاجی و کاربستی با رویکرد سیستم‌نگر) و بافت هرمنوتیکی ـ اجتماعی بستر جریان فکر تفسیری؛
3. ظرفیت گرفتن نظام فکر تفسیری در ساحت داد و ستدی میان معارف درون‌دینی و بیرون‌دینی از منظر رخ‌داد مناسبات عقل و نقل؛
4. امکان رخ‌نمود الگوی مدرنیتۀ درون‌زای دین‌شناخت در برآیند مؤلفه‌های چهارگانۀ پیشین؛
5. ظرفیت ظهور تجربۀ هرمنوتیکی به ویژه در گسترۀ تحقق تجربۀ دین‌شناخت هنر و حیث گفتمانی و فرهنگی پیوندبخش دو حوزۀ نظر و عمل.

جریان‌های تفسیری با اوصاف خودویژه‌شان با تفسیر سازوکاری در اصول ساختی شش‌گانۀ یادشده مرز فارق معین دارد.

نظریۀ تفسیر ساختاری بر اساس این اصول، در چهار بخش پیشنهاد شده است:

1. در گام مقدماتی سوره‌شناسی قرآن کریم
2. 1. نزول پیوستۀ سوره‌های قرآن کریم: همۀ سوره‌های قرآن کریم یا به صورت دفعی نازل شده‌اند یا آیات آن‌ها به صورت پیاپی نازل شده‌اند و پس از پایان نزول آیات یک سوره، نزول آیات سورۀ جدید شروع شده است؛ بنابراین هم‌گام با نزول سوره، جایگاه آیات نیز به صورت طبیعی مشخص شده است؛
3. 2. کیفیت چینش آیات در قرآن کریم، توقیفی بوده و اجتهادی نیست. وابستگی هدایت قرآنی با کیفیت چینش آیات، آیات تصریح‌گری چون آیات تحدی و روایات چینش وحیانی آیات در سوره‌های قرآن کریم، نمونۀ دلایل این چینش است. کیفیت چینش سوره‌های قرآن در مصحف فعلی نیز توقیفی است.
4. روش‌شناسی مشخصات نزولی سوره‌های قرآن کریم
5. 1. سبب نزول سوره، رویداد یا پرسشی است که به اقتضای آن، یک سوره یا قسمتی از آیات سوره هم‌زمان با آن رویداد یا در پی آن، نازل شده است. تشخیص روایات سبب نزول از روایات شأن نزول و اعتبارسنجی سندی و متنی روایت سبب نزول، دو اقدام برای شناسایی روایات واقعی اسباب نزول آیات یک سوره است؛
6. 2. ساختار ترتیب نزول سوره‌های قرآن کریم: با روش روایی ـ اجتهادی از بررسی روایات ترتیب نزول تا توجه به قرائن قرآنی و روایی ترتیب نزول سوره‌ای پس از سورۀ دیگر؛
7. 3. توجه به ساختار سوره‌های مکی و مدنی با توجه به روایات سوره‌های مکی و مدنی، روایات ترتیب نزول، بررسی ویژگی‌های محتوایی سوره و ویژگی‌های ظاهری سوره؛
8. 4. توجه به تاریخ نزول و فضای نزول سوره‌های قرآن با لحاظ روش‌شناسی‌های تاریخ نزول سوره‌های قرآن کریم و فضای نزول این سوره‌ها.
9. روش‌شناسی جهت‌گیری محتوایی سوره
10. 1. روش شناسایی ساختار سوره: در سه مرحلۀ سیاق‌بندی آیات سوره با توجه به میزان پیوستگی لفظی و معنایی آیات هم‌جوار، عنوان‌گذاری سیاق‌های سوره که به گفتار تبدیل شده‌اند و شناسایی کیفیت ارتباط میان گفتارهای سوره برای کشف انسجام ساختاری سوره؛
11. 2. روش شناسایی غرض سوره از جمع‌بندی عناوین گفتارهای سوره تا بررسی مشترکات گفتاری سوره تا بررسی عناصر درون‌متنی سوره تا بررسی عناصر برون‌متنی سوره تا بررسی نسبت آماری تکرار واژه‌های سوره با کل قرآن کریم تا بررسی تعداد آیات مربوط به یک موضوع در سوره تا نقد مقایسه‌ای غرض کشف‌شده با دیگر دیدگاه مفسرین.
12. ساختارشناسی تحلیلی و توصیفی سوره‌های قرآن کریم بر اساس قواعد شناسایی ویژگی‌های سوره

دو حیث قابل اعتنای این نظریه، توجه به حیث ساختاری سیستم به همراه ارائۀ روش کاربردی در نمونه‌های میدانی است. اوصاف ضروری برای ضمیمه‌شدن به این نظریه، توجه به سیستم‌شناسی مقاصدی قرآن کریم، جای‌داری معرفت تفسیری در اجتهاد پارادایمی از پارادایم تا واقعیت، سازوکارپژوهی پیشرفت در موضوعات و در فرآیند فکر تفسیری، اصول فرانظریۀ تفسیر پیشرفت‌شناخت، گام مناسبات فهم هرمنوتیکی با فهم دلالی و ورود از گام مقاصدی به گام تحقیق و توسعه‌ای است.